آزبست یک ماده معدنی طبیعی است که از فیبرهای بسیار کوچک تشکیل شده است. انواع بیماری‌های شناخته شده در اثر مواجهه با آزبست عبارتند از:
- آزبستوزیس
- سرطان ریه
- مزوتلیوما یا سرطان پرده جنب و صفاق
- سرطان حنجره
- اختلالات غیرسرطانی در پرده جنب
بیشترآزبست استنشاق شده از طریق بازدم از ریه‌ها خارج می‌شود، اما مقداری در ریه باقی مانده و به غشاء‌های پوشاننده ریه چسبیده و باعث آسیب و بیماری می‌شود. این ذرات که دیگر نمی‌توانند با سرفه از ریه خارج شوند، در بافت ریه جمع شده و باعث التهاب می‌شوند. با پیشرفت فرایند التهاب، بافت التهابی و فیبروز جایگزین ریه سالم شده و تبادل هوا دچار اختلال می‌شود در نتیجه ریه از وظیفه اصلی خود که تامین اکسیژن برای بدن است باز می‌ماند و فرد دچار تنگی نفس می‌شود.
این بیماری آزبستوزیس نامیده می‌شود. همچنین در جدار پرده جنب که مانند کیسه‌ای ریه‌ها را در برگرفته است، بافت فیبروز تشکیل شده و این بافت فیبروز از باز شدن ریه‌ها در هنگام تنفس جلوگیری می‌کند. آزبستوزیس یک بیماری مزمن و پیشرونده غیرسرطانی است که با کم کردن حجم ریه، ضخیم شدن بافت ریوی و محدود کردن کار تنفس می‌تواند طی سال‌ها منجر به مرگ شود. در حال حاضر هیچگونه درمانی برای این بیماری یافت نشده و تنها با عمل پیوند ریه می‌توان فرد مبتلا را به‌طور موقت از مرگ رهانید.
مزوتلیوما یا نوعی سرطان پرده جنب ریه (و یا پرده صفاق در حفره شکم) یک بیماری نادر در جمعیت عادی محسوب می‌شود و بیش از 80درصد از موارد آن در اثر مواجهه با آزبست ایجاد می‌شود. سلیکوف براساس مطالعات خود در آمریکا نشان داد که از میان 17800 کارگر عایق‌کار که با آزبست مواجهه داشتند، 8درصد آنان (یعنی حدود 1424 نفر) بر اثر ابتلا به مزوتلیوما جان خود را از دست دادند، در حالی که میزان بروز مزوتلیوما در آن زمان 12 مورد در هر یک میلیون نفر مرد و تنها 2 تا 3 مورد در هر یک میلیون نفر زن بود.
مطالعات اخیرنشان داده است که حتی مواجهه کوتاه مدت (2-1 سال) با مقادیر اندک هر نوع آزبست می‌تواند منجر به افزایش بروز مزوتلیوما یا سرطان پرده جنب شود. متأسفانه افراد خانواده کارگران در مواجهه با آزبست نیز از این خطر در امان نبوده و افرادی که با آزبست کار می‌کنند ممکن است فیبرهای آزبست را همراه با لباس، کفش و بدن خود به منزل برده و دیگر افراد ساکن در منزل را نیز آلوده سازند. موارد زیادی از ابتلای افراد دیگر خانواده که با کارگران در مواجهه با آزبست زندگی می‌کنند گزارش شده است.
آشکار شدن پس از 30 سال
زمان آشکار شدن علائم این بیماری حدود 30 تا 40 سال پس از مواجهه اولیه است و بنابراین بسیاری از مبتلایان ممکن است در زمان بازنشستگی و یا سال‌ها پس از قطع مواجهه، به این بیماری مهلک دچار شده و ارتباط بین بیماری و شغل خود را درک نکنند. در حال حاضر برای این بیماری درمان قطعی وجود نداشته و اکثر افراد مبتلا متأسفانه در ظرف مدت کوتاهی فوت می‌کنند.
تخمین زده می‌شود به ازای مصرف هر 170 تن آزبست در کشور، در هر سال حداقل 2 مورد مرگ در اثر سرطان ریه و یک مورد مرگ در اثر مزوتلیوما اتفاق می‌افتد. محاسباتی که به آن اشاره شد براساس مدل ارائه شده توسط دکتر توساوِینِن است. در پروفایل ارائه شده از سوی سازمان بین‌المللی کار (ilo)از وضعیت مصرف آزبست در ایران، تنها به ازای 78/412/248 کیلوگرم آزبست وارداتی در سال 2000 میلادی، تخمین زده می‌شود که در مدتی پس از 30 الی 40 سال حدود1359 نفر قربانی خواهیم داشت. این در حالی است که این واردات (حتی گاه مقادیر بیشتر به شکل ثبت نشده و غیررسمی) روندی ادامه دار و معمول است ، در نتیجه این مرگ‌و‌میر به‌صورت مستمر و به‌طور سالانه ادامه خواهد داشت.
آیا تمام انواع آزبست شامل آزبست سفید یا کریزوتایل سرطان‌زا هستند؟
برخی از مطالعات قدیمی‌تر به اثرات سرطان‌زایی آزبست سفید یا کریزوتایل با شک و تردید می‌نگریستند. اما امروزه شواهد و مستندات محکمی مبنی بر سرطان‌زایی آزبست وجود دارد و هیچ شکی برای متخصصان و صاحبنظران درخصوص سرطان‌زایی آزبست سفید یا همان کریزوتایل باقی نمانده است.
منع جهانی
درقطعنامه سازمان جهانی بهداشت(who) در سال 2005 درخصوص پیشگیری و کنترل سرطان، از تمامی اعضای سازمان جهانی بهداشت درخواست شد تا به سرطان‌هایی که عامل ایجاد آنها مواجهات اجتناب‌پذیر به‌خصوص مواجهات محیطی و شغلی هستند، توجه بیشتری معطوف شود.
از آنجایی که آزبست یکی از مهم‌ترین مواد سرطان‌زای شغلی و عامل ایجاد نیمی از مرگ و میرهای ناشی از این سرطان‌هاست، سیزدهمین جلسه کمیته مشترک
ILO/WHO در زمینه سلامت شغلی تاکید کرد که باید به موضوع حذف بیماری‌های مرتبط با آزبست توجه ویژه شود.
در این قطعنامه به صراحت بیان شده است که مواجهه با هرنوع آزبست (از جمله آزبست سفید) باعث ایجاد طیفی از بیماری‌های مختلف از جمله سرطان ریه، مزوتلیوما (سرطان پرده جنب)، آزبستوزیس (بیماری ریوی منجر به فیبروز ریه) و همین طور ضخامت و بیماری‌های دیگر پرده جنب می‌شود. همچنین شواهدی مبنی بر ایجاد سرطان حنجره و سایر انواع سرطان توسط این ماده وجود دارد.
افزون براین، در این قطعنامه آمده است، با توجه به اینکه هیچگونه شواهدی مبنی بر وجود آستانه تماس برای اثرات سرطان‌زایی آزبست وجود ندارد و افزایش ریسک سرطان حتی در افرادی که مواجهه بسیار اندک با این ماده داشته‌اند دیده شده است، بنابراین مؤثرترین راه برای حذف بیماری‌های مرتبط با آزبست متوقف کردن مصرف همه انواع آن است.
سازمان بین‌المللی کار با وجود اینکه در سال 1986 موضوع استفاده ایمن از آزبست سفید یا کریزوتایل را مطرح کرده بود، در نشست سال 2006 میلادی با انتشار قطعنامه‌ای مصرف انواع آزبست از جمله آزبست سفید را منع و تصریح کرده است که کنوانسیون سال 1986 نباید به‌عنوان توجیهی برای ادامه مصرف آزبست مورد استفاده قرار گیرد.
در متن قطعنامه آمده است، با در نظر گرفتن اینکه تمام انواع آزبست ازجمله کریزوتایل یا آزبست سفید توسط آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان ، برنامه بین‌المللی ایمنی شیمیایی به‌عنوان ماده سرطان‌زای شناخته شده برای انسان طبقه بندی شده‌اند و با هشدار درخصوص اینکه تقریباً سالانه 100هزار کارگر در جهان در نتیجه بیماری‌های ناشی از مواجهه با آزبست جان خود را از دست می‌دهند، خاطرنشان ساخت که سازمان جهانی بهداشت، برنامه بین‌المللی ایمنی شیمیایی و سازمان تجارت جهانی همگی اتفاق نظر دارند که هیچ سطح ایمنی برای مواجهه با آزبست سفید یا کریزوتایل وجود ندارد و مناسب‌ترین راه برای پیشگیری، منع کامل استفاده از آزبست سفید است.
امروزه بیش از 40 کشور جهان از جمله اعضای اتحادیه اروپا و کشورهای دیگر، استفاده از انواع آزبست از جمله آزبست سفید را در کشور خود ممنوع کرده‌اند. از آنجایی که کشورهای غربی مواجهه با آزبست را با منع مصرف انواع آن در سطح ملی کنترل کرده‌اند، تولید‌کنندگان جهانی آزبست، مصرف‌کنندگان خود را در کشورهای در‌حال توسعه، هدف قرار داده‌اند.
با توجه به فاصله زمانی بین اولین مواجهه با آزبست تا زمان ظهور علایم بیماری، موارد مزوتلیوما و سرطان ریه ناشی از مواجهه با آزبست که ما امروزه در کشورمان شاهد هستیم، مربوط می‌شود به مصرف آزبست در دهه 1960 تا 1970 میلادی که در آن زمان طبق مستندات موجود واردات سالانه آزبست به کشور حدود 1246تا 11197 تن بوده است.
اما در سال‌های اخیر واردات آزبست به کشور ایران افزایش چشمگیری داشته و به‌طور متوسط سالانه به 50 تا 60 هزار تن رسیده است؛ به‌طوری که ایران در بین کشورهای منطقه مدیترانه شرقی بزرگترین وارد‌کننده آزبست است.
نکته دیگر اینکه موارد بیماری و سرطان‌های ناشی از این حجم واردات حدود 30 سال بعد بروز می‌کند و متأسفانه در آن زمان در کشورمان شاهد اپیدمی مزوتلیوما در بین کارگران در مواجهه با آزبست خواهیم بود. براین اساس حتی اگر همین امروز هم مصرف آزبست را در کشور به کلی متوقف کنیم، متأسفانه بازهم خیلی دیر عمل کرده‌ایم.
*متخصص طب کار، دبیر کمیته تحقیقات آلودگی هوا، سلامت و بیماری‌های شغلی پژوهشکده سل و بیماری‌های ریوی بیمارستان دکترمسیح دانشوری
